HORASAN’DAN TERME’YE
-TERME TOPRAĞI, HORASAN
ALPERENLERİNİNTOPRAĞIDIR-
İki gün önce
okumak nasip olduğum, bir
“facebook grubu” olan “termeliyiz biz” grubundaki “Terme’nin Tarihî Türbeleri”
başlıklı “araştırma” yazısı, “ufkumu daha da genişletti.Mezkûr/Zikredilen
“araştırma” yazısı, taa 25.Ekim. 2014 tarihinde yayınlanmış. “Ahsen Vakfı”,
Seyfettin ARSLAN öncülüğünde hazırlandığını anladığım “Terme’nin Tarihî
Türbeleri” (1)“araştırma” yazısı, üstelik bir “mahallî/yerel araştırma” hattâ
bir “araştırma nasıl yapılır?”a da uygun formatta ve ilmî bir çalışmayı da
andırıyordu. Türbelerimiz;Resim/Fotoğraf, yeri, tarihçesi, mimarî özellikleri,
rivayet, kaynak kişiler ve yer koordinatları formatında araştırılmıştı. Hattâ
öyle ki “kaynak kişilerin isim ve soyisimleri ile telefon numaraları da
yazılmıştı.
Bendeniz
de,”Terme Evliyâları ve Termeli Şehidlerimiz-Gazilerimiz”(2) isimli eseri,
“Osmanlı İslâm Devleti”mizin 700. yılı hatırasına, “Terme Nizam*ı Âlem Ocakları
Temsilciliği” olarak, maliyetinin bir kısmını, dönemin Terme’mizdeki,” Nizam-ı
Âlem Mefkûresi”ne gönül vermiş güzîde insanlarımızın desteği ile “kitap” olarak
neşretmeye, biîznillah muvaffak olmuştum. Bizatihî yaptığım saha çalışmalarım
esnasında ve “kitap” olarak neşrettiğim vetirelerde, “Terme’mizin şurasında şu
türbe var, burasında da bu türbe var” diyen Termeli hassasiyetli insanlarımızın
da dediklerini not almıştım.Ve bu 2017 yazında “genişletilmiş 2. baskısı”nı
hazırladığım “Terme Evliyaları ve Termeli Şehidlerimiz-Gazilerimiz” isimli
eserimi hazırlarken de, bu hususları dikkate almıştım.
Velakin Terme’mize ait bir “facebook grubu”
olan “termeliyiz biz”deki, “Terme’nin Tarihî Türbeleri” başlıklı bahse mevzû araştırma yazısındaki bazı
“evliyaları”, “türbelerini” bilirken, bazılarını da bilmediğimi fark ettim.
Sadece bu
kadar da değil; bahse mevzû araştırma yazısındaki “Dokuz(9) Evliyâ”nın
“Beş(5)’inin” ise “Horasanlı” oldukları da hatırlatılmıştı.
Bu ne anlama
gelmekte idi? “Terme’nin Tarihî Türbeleri”ndeki “Beş(5) Türbede”ki “mübarek,
nurlu zatlar”, “evliyalar”, “Horasan Alperenleri” demekti..
“Horasan
Neresi?” idi? “Horasan Alperenleri” olmaları ne demekti?
HORASAN NERESİ?
Daha 1980’li
senelerde aldığım ve okuduğum da diyebileceğim Oğuz ÜNAL’ın “Horasan’dan
Anadolu’ya” (3)isimli eserini hatırladım..Bu eseri, “internet imkânları” ile
şöyle bir yeniden gözden geçirdiğimde, “Ötüken yayınları” tarafından
“genişletilmiş 2. baskısı”nı, “bir tık kolaylığı” ile “pdf formatı”nda
indirdim.Bu eserde, “Horasan,’Güneş Ülkesi’” olarak tarif edilmekteydi. Yine
“gugul amca”ya (google arama motoru) alakalı kelimeyi yazdığımızda ise; ““Horasan” kelimesi “hûr/güneş” ve
“âsân/doğan” kelimelerinin birleşmesinden ortaya çıkan Farsça bir terkiptir.
“Güneş'in doğduğu yer (meşrık), güneş ülkesi, doğu bölgesi” anlamına gelir.
(ÇETİN, Osman, “Horasan”, DİA, ...” diye
tarif edilmekteydi..”
“HORASAN” mefhumu, daha da itimat edilir ve daha da doyurucu bir
“kaynak”ta ise, daha genişce şöyle izah edilmekte:” Horasan neresidir? Nedir? diye
inceliyoruz. Horasan ne olursan ol gel diyen Mevlana’nın ata yurdu. Osmanlının
kurucusu kayı boyu aşiretinin memleketi. İmamı azamların,İbrahim Etemlerin,İbni
Sinaların ve Farabilerin de. Horasan ismi eski Farsça Hur “ güneş” ve Asan “
“gelen,doğan” kelimelerinden meydana gelmiş ve güneşin doğduğu yer,güneş
ülkesi;doğu bölgesi” anlamını taşımakta.İsim muhtemelen Sasaniler,
zamanında ortaya çıkmış ve kısa zamanda yaygınlaşmış.Horasan tarihte İran’ın
kuzeydoğusunda yer alan çok geniş bir coğrafi bölge.Günümüzde bölgenin
toprakları üç parçaya ayrılmış olup Merv (Mari), Nesa ve Serahs yöresi
Türkmenistan, Belh ve Herat yöresi Afganistan,kalan kısmı da İran sınırları
içinde bulunmakta.En geniş kesim İran’ın elindedir ve adı geçen iki
devletle İran’ın diğer eyaletlerinden Mazenderan, Simnan, Yezid, Kirman,
Beluctan ve Sistan’la çevrilidir.İdari merkezi aynı zamanda dini bir merkez
olan Meşhed’dir ve eyalete (Ustan) Meşhed, İsferayin, Bucnurd, Bircend, Tayyibat,
Türbeticak, Türbetihaydari, Darrıgaz,Sebzevar ,Şirvan, Tabes, Firdevs, Kabnat,
Kuçan, Kaşmir, Gunabad ve Nişabur vilayetlerine bağlı.Horasan eyaletinin 1996
sayımına göre nüfusu 6.047.661.Horasan’ı Grek coğrafyacıları İskender’in
fetihleri sırasında tanımışlar ve Belh-Merv civarına Baktria (Baktriana),Herat
taraflarına Aria,Nişabur dolaylarına da Parthia adını vermişler.Mesudi’nin
birinci iklim bölgesinde,İbn Haldun’un üçüncü iklim bölgesinin sekizinci
bölümünde ve Zekeriya el-Kazvini’nin dördüncü iklim bölgesinde zikrettiği
Horasan sınırları,buranın idari bakımından büyüyüp küçülmesiyle ilgili olarak
tarih boyunca çeşitli farklılıklar göstermiş;bu sebeple zaman içinde değişen
siyasi sınırlarla coğrafi sınırlar aynı mütalaa edilmeli.İslam Coğrafyacılarına
göre genellikle Horasan doğudan Huttel,Gur ve kısmen Sicistan;güneyden
Deştilut ve Kirman ile Rey arasındaki Fars toprakları;Batıdan
Deştikevir’in batı kısmı ve Taberistan ile Cürcan;kuzeyden de Türkmenistan’ın
bir bölümü,Harizm ve Maveraünnehir tarafından çevrilmiş bir alan.Horasan’ın
kuzeyi dağlık;dağlar,güneydoğu istikametinde ve iki sinsile halinde Kuzey
Afganistan’daki Benditürkistan,Sefidkuh ve Hindukuş dağlarına ulaşır.Bu
silsilelerin Türkmenistan çölleri boyunca devam eden Küpet,Gülistan,Karadağ
ve Hezarmescid,Elbruz sıradağlarının uzantısı olan ise Şahcihan,Aladağ ve
Kuhibinalud kütlelerinden meydana gelir.
Güneşin doğduğu yer Horasan
Horasan göç ve istila yolları üzerinde bir kavşak noktasında bulunduğundan
değişik ırklardan meydana gelen bir nüfusa sahip.Burası aynı zamanda çok
eski yerleşim alanlarına ve medeni gelişmelere sahne olmuş.Hindistan ve İran’a
yayılan Hint Avrupa kökenli Ari ırkın ortaya çıktığı yer Horasan.Hunlara
ve Göktürklere bağlı çeşitli Türk boyları,Araplar ve Cengiz İstilasından
sonra Moğollar da Horasan’a yerleşen unsurlar arasında.Buradaki ilk
Müslümanlar,genel olarak Irak şehirlerinden ve özellikle Basra’dan
bölgeyi fethetmek üzere yollanan Arap askerleri.Horasan 644
yılında Hz Osman döneminde bugünkü Afganistan bölgesi olan Ariyana
topraklarının İslamiyet ile tanışmasıyla Hindistan’dan
İrana,Özbekistan’dan. Pakistan’a kadar olan bu coğrafyaya,Horasan adı
verilmiş.Bugün Afganistan hudutlarındaki Herat ve Belh,İran’ın Meşet ve
Türkmenistan’ın Merv kentleri asırlarca Horasan Medeniyetine başkentlik
yapmış.Horasan coğrafyası Gazneli Mahmutları,Babür Şahları,Sultan Hüseyin
Baykaraları,İbrahim Ethemleri ve bir çok devlet adamı yetiştirmiş Horasan
cografyası..
Horasan erenlerinin
yurdundayız…
İmam Rabbani, Şah Nakşibendi, Muhammed Baki Billah, Abdullahi Dehlevi ve buna
benzer birçok gönül sultanlarını yetiştiren coğrafya olmuş.İmamı Azamdan,İmamı
Maturidiye, Mezhep imamlarının yetiştiği,İmam-ı Buhari ve Tirbizi gibi hadis
alimlerini yetiştiren Horasan coğrafyası,Fahrettin-i Raziler gibi hem tefsir,
hem astronomi ilmi ile dünyayı aydınlatan alimleri sinesinde barındırmış.Farabi
ve İbni Sina gibi tıp alimleriyle adını dünya tarihine altın harflarla yazdıran
horasan coğrafyası,Kaşgarlı Mahmut ve Ali Şir Nevai gibi Türk dil bilginleri
ile kültür ve medeniyet tarihimize muhteşem hizmetler yapmış bir coğrafya.”(5)
HORASAN’DAN TERME’MİZE GELMİŞ OLAN HORASAN
ALPERENLERİ
Senelerdir muhtelif çevreler tarafından;
bilhassa da önce “İngiliz İntelijansı”, sonra da “Amerika Birleşik Devletleri”
tarafından “sahiplenerek” ‘diriltilen’ ve neredeyse “ resmî-sivil çevreler’ ile
bazı “okumuş-yazmış”, “mürekkep yalamış takım”ın, bilerek veya bilmeyerek alet
olduğu “Amazonizm İdeolojisi” çalışmaları ile; adeta ısrarla “Terme Toprağı”mız,
“Amazon Toprağı” olarak gösterilmeye çalışılmakta olduğunu “Amazonizm’in İç
Yüzü”(4) isimli çalışmamızda hatırlatmıştık…
Hal bu ki; mevcut “Terme Toprağı”mızda
medfun bulunan neredeyse onlarca “evliya”, “ehlullal”,”şüheda”lar yanı sıra,
“Horasan Alperenleri” de “Terme Toprağı”mızda medfun bulunmaktadır.
Aşağıda, haklarında yapılmış “Terme’nin
Tarihindeki Türbeler” başlıklı “araştırma”daki, “Terme’miz Toprağında medfun
Horasan Alperenleri”ni okuyacaksınız.
Okuyup
bitirdiğiniz de ise şunu diyeceksiniz: “ Terme Toprağı, Horasan Alperenlerinin
Toprağıdır…”1-TERME AHMETBEY KÖYÜ (İNEBEL TÜRBESİ)
YERİ: Türbe; Terme’ye 8 kilometre güneyinde bulunan Ahmet Bey Köyü’ne
ait köy mezarlığı içerisinde bulunmaktadır.
TARİHÇE: Halk arasında "İnebel"
şeklinde anılan türbeye ait herhangi bir kitabe bulunmadığından türbenin tarihi
hakkında bilgi edinilememektedir.
MİMARİ
ÖZELLİKLERİ: Türbe;
Karadeniz’e özgü ahşap yapı tarzında iken son yıllarda betonarme olarak yeniden
inşaa edilmiştir. Çatısı kiremit ile kaplanmış olan türbenin dış ve içi sıva
üstü boyadır. Türbe içerisinde 1 adet ahşap sanduka bulunmaktadır.
RİVAYET: Yöre halkı tarafından evliya olarak
nitelendirilen ve korunan Horasanlı İnebel Türbesi hakkında çeşitli
rivayetler anlatılmaktadır.
KAYNAK
KİŞİLER:Seyfettin
ARSLAN (Ahsen Vakfı) 0530 349 99 62 İhsan YAZICI (Muhtar) 0537 350 75 41YER KORDİNATLARI: Enlem;K41.168611
Boylam;D36.985278
2-TERME AKÇAGÜN KÖYÜ (ŞEYH ABDULLAH TÜRBESİ)
YERİ: Türbe; Terme’ye 16
kilometre güney batısında bulunan
Akçagün Köyü’ne ait Hacı Hasan mezarlığı içerisinde bulunmaktadır.
TARİHÇE: Halk arasında "Şeyh Abdullah Türbesi "
şeklinde anılan türbeye ait herhangi bir kitabe bulunmadığından türbenin tarihi
hakkında bilgi edinilememektedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Türbe; Karadeniz’e özgü ahşap yapı tarzında iken2002
yılında betonarme olarak yeniden inşaa edilmiştir. Çatısı kiremit ile kaplanmış
olan türbenin dış ve içi sıva üstü boyadır. Türbe içerisinde 1 adet ahşap
sanduka bulunmaktadır.
RİVAYET: Yöre halkı tarafından evliya olarak nitelendirilen ve
korunan Horasanlı Şeyh Abdullah Türbesi hakkında çeşitli
rivayetler anlatılmaktadır.
KAYNAK KİŞİLER: Seyfettin ARSLAN (Ahsen Vakfı) 0530 349 99 62 Kemal
AKMAN (Muhtar) 0535 213 87 06
YER KORDİNATLARI: Enlem;K41.106595 Boylam;D36.892329
3-TERME AKÇAYKARACAALİ KÖYÜ (KARACA ALİ BABA TÜRBESİ)
3-TERME AKÇAYKARACAALİ KÖYÜ (KARACA ALİ BABA TÜRBESİ)
YERİ: Türbe; Terme’ye 25
kilometre batısında bulunan
Akçaykaracaali Köyü’ne ait köy mezarlığı içerisinde bulunmaktadır. Burada yatan
ve Karaca Aliadıyla bilinen zatın ismine binaen bulunduğu Köye aynı ad
verilmiştir
TARİHÇE: Halk arasında "Karaca ALIBABA Türbesi
" şeklinde anılan türbeye ait herhangi bir kitabe bulunmadığından türbenin
tarihi hakkında bilgi edinilememektedir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Türbe; Karadeniz’e özgü ahşap yapı tarzında iken son
yıllarda betonarme olarak yeniden inşaa edilmiştir. Çatısı kiremit ile
kaplanmış olan türbenin dış ve içi sıva üstü boyadır. Türbe içerisinde 1 adet
ahşap sanduka bulunmaktadır
RİVAYET: Yöre halkı tarafından evliya olarak nitelendirilen ve
korunan Horasanlı Karaca ALIBABA Türbesi
hakkında çeşitli rivayetler anlatılmaktadır.
KAYNAK KİŞİLER: Seyfettin ARSLAN (Ahsen Vakfı) 0530 349 99 62 Hüseyin
DEMİRBAŞ (İmam) 0542 846 59 54
Seyfullah MERAL (Köy
sakinlerinden)0536 343 02 1
YER KORDİNATLARI: Enlem; K41.092501 Boylam; D36.920833
4-TERME BAZLAMAÇ BELDESİ HOYLAN MAHALLESİ (HÜSEYİNOĞLU TÜRBESİ)
4-TERME BAZLAMAÇ BELDESİ HOYLAN MAHALLESİ (HÜSEYİNOĞLU TÜRBESİ)
YERİ: Türbe; Terme’ye 16
kilometre güneyinde bulunan
Bazlamaç Beldesinin Hoylan Mahallesi Yavuz sokakta Geniş bir ağaçlık alan eski
mezarlık içindeki yer almaktadır.
TARİHÇE: Halk arasında "Hüseyinoğlu Türbesi "
şeklinde anılan türbeye ait herhangi bir kitabe bulunmadığından türbenin tarihi
hakkında bilgi edinilememektedir. Geniş sayılabilecek bir alanda; aynı zamanda
hayatını kaybeden, kimlikleri bilinmediğinden mezar taşlarına adları yazılmayan
definlerin kimlere ait olabileceği ve bölgede hangi olayların cereyan ettiğine
dair net bir bilgi olmamakta birlikte durum aynı bölgede yer alan Cüneyt Bey
(Cüneyd-i Bağdat) Türbesiyle birlikte değerlendirilebilir. Zira 14.yy.da
Beylikler arası Mücadelelerle, Osmanlı-Mahâlli Beylikler arası hâkimiyet
mücadelelerinin bölgede yaşandığı bilinmektedir. Hüseyinoğlu olarak anılan
Türbede medfun kişinin kim olduğu bilinmemekle birlikte Hacı
Emiroğullarında ve bu Beyliğin hüküm sürdüğü alanlarda Hüseyin adıyla
anılan bir çok köy ve mevkii adı bulunmaktadır. Bu nedenle Kubatoğulları ,
Hacıemiroğulları, Tacettinoğulları ve Osmanlı Devleti arasında el değiştirip,
en son Osmanlı Devletinin sert müdahalesiyle Osmanlı Topraklarına katılan
bölge Beylikler ve Erken Osmanlı devirlerinin sosyal ve
askeri olaylarının günümüze ulaşan belgeleri olması itibariyle önemlidir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Türbe; Geniş bir ağaçlık alanın içindeki Türbe
tamamen bölge Ahşap Camilerinin kuruluş tekniğinde inşa edilmiştir.
Derinlemesine dikdörtgen plan sergileyen Türbenin zemini iri taşlar üzerine
oldukça büyük boyutlu kütüklerin belli aralıklarla dizilip yerleştirilerek
yerden 80 santimetre yükseltilerek nemden etkilenme
oranının en aza indirgenmesi sağlanmıştır. Bu kütükler üzerine iri kirişlerin
atılıp döşemenin tahta ile kaplanması, kestane cinsi kalın kütüklerin yontularak
ve üst üste yerleştirilerek birbirilerine giydirilmesi, köşelerde ise geçme
tekniğiyle bağlanması sonucu beden duvarları oluşturulmuştur. Tavan ve çatıda
beden duvarlarına nazaran daha ince kalaslar kullanılmıştır. Alaturka kiremitle
kaplı kırma çatının saçakları dışa taşkın olup yapıya basık, ağır ve kütlesel
bir hava verir. Türbede zaman zaman tadilat yapıldığı ahşap malzemedeki değişim
ile alaturka kiremitlerle değiştirilen Marsilya kiremitlerden ve boya ile
yazılmış 1999 yılında tamirat gördüğü ibaresinden anlaşılmaktadır. Kuzey-güney
doğrultusunda boyuna düzenlemeli, dikdörtgen plan sergileyen türbe Mescit
olarak da kullanılan giriş bölümü ile defin bölümden oluşmaktadır. Türbeye
giriş doğudaki son derece basit tek kanatlı bir kapıyla sağlanır Karadeniz’e
özgü ahşap yapı tarzında. Çatısı kiremit ile kaplanmıştır. Türbe içerisinde 1
adet ahşap sanduka bulunmaktadır.
RİVAYET: Yöre halkı tarafından evliya olarak nitelendirilen ve
korunan Horasanlı Hüseyinoğlu Türbesi hakkında
çeşitli rivayetler anlatılmaktadır.
KAYNAK KİŞİLER: Seyfettin ARSLAN (Ahsen Vakfı) 0530 349 99 62 İdris
ALEV (Muhtar) 0546 231 62 27
Kemal ARI (Türbedar) 0544 888 68
90
YER KORDİNATLARI: Enlem;K41.112512 Boylam;D36.938889
5-TERME DAĞDIRALI KÖYÜ
(DAĞDIRALI TÜRBESİ)
YERİ: Türbe; Terme ilçesinin 20 kilometre kadar Güney Batısına düşen Dağdıralı
Köyün merkezinde yer almaktadır.
TARİHÇE: Halk arasında "Dağdıralı Türbesi" şeklinde
anılan türbeye ait herhangi bir kitabe bulunmamaktadır. Şehit asker oldukları
bilinmekle beraber türbenin dönemi konusunda kesin tarih bulunmamaktadır. Ancak
Kubatoğlu Cüneyt Bey türbesiyle çağdaş olduğu önerilebilir.
MİMARİ ÖZELLİKLERİ: Türbe; Karadeniz’e özgü ahşap yapı tarzında iken son
yıllarda tadilat edilmiştir. Çatısı etermit ile kaplanmış olan türbenin dış ve
içi ahşaptır. Türbe içerisinde 2 adet ahşap sanduka bulunmaktadır.
RİVAYE: Yöre halkı tarafından evliya olarak nitelendirilen ve
korunan Horasanlı Dağdıralı Türbesi hakkında çeşitli
rivayetler anlatılmaktadır.
KAYNAK KİŞİLER: Seyfettin ARSLAN (Ahsen Vakfı) 0530 349 99 62 Veysel ZORLU
(Muhtar) 0545 514 75
79
YER KORDİNATLARI: Enlem;K41.239167 Boylam;D36.806111”(6)
Terme,27.Kasım.2017,Salı
İsmet GÜLTEKİN
Dip Notlar:
1): “Terme’nin Tarihî
Türbeleri”, Termeliyiz Biz facebook grubu, 25.EKİM.2014,
2)İsmet GÜLTEKİN, “Terme
Evliyaları ve Termeli Şehidler-Gaziler”, Nizam-ı Âlem Ocakları Terme
Temsilciliği, Osmanlı Devleti’nin 700. Kuruluş Yıldönümü, Samsun, Eylül
1999(Not: Genişiletilmiş ikinci baskısı “e-kitapvari” yayınlanmıştır.)
3): Oğuz ÜNAL, “Hoarasan’dan Anadolu’ya,
Töre-Devlet Yayınları, 1980(Genişletilmiş İkinci Baskı, Ötüken Yayınları)
4) İsmet GÜLTEKİN, "Amazonizmin İç Yüzü", 2017, e-kitap (!?)
5) İsmailKahraman,
http://www.belgeselyayincilik.com/horasan%E2%80%99dan-turkistan%E2%80%99a-devr-i-alem,
27.Kasım.2017
6) https://tr-tr.facebook.com/notes/termeliyiz-biz/termenin-tarihi-türbeleri/1015280659826